پودر ماهی چیست؟
پودر ماهی Fish meal یا fishmeal یک محصول تجاری است که به طور کلی از ماهی تولید می شود و مورد مصرف آن برای انسان نیست. پودر ماهی به طور عمومی برای تغذیه و خوراک حیوانات اهلی و دام های مزارع کشاورزی به کار برده می شود. مزیت پودر ماهی این است که در حجم یکسانی، چگالی کالری زیادی دارد و تولید آن ارزان قیمت تر است. به دلیل مقرون به صرفه بودن تغذیه و پرورش حیوانات دامی یا پودر ماهی، این محصول نقش تعیین کننده ای در رشد مزارع، دامداری ها و تولیدی های کشاورزی داشته است.پودر ماهی از چه چیزی تولید می شود؟
پودر ماهی از استخوان ها و ضایعات یا فرآورده های فرعی گوشت ماهی (شامل هر قسمتی که گوشت آن مستقیما مصرف نمی شود؛ مانند گوشت سر، پوسته و باله ها) که پس از استفاده ماهی گیران تجاری به جای می ماند، تشکیل شده است. طبیعتا بخش زیادی از ماهی که در تولید پودر ماهی استفاده می شود، توسط انسان نیز مورد مصرف قرار نمی گیرد. عمدتا پودر ماهی از شکارهای جانبی به دست آمده در ماهی گیری های انبوه که بیشتر شامل ماهی های ریز اندام، میگو، خرچنگ و آبزیان مختلف است، تولید می گردد.پودر ماهی به چه شکلی در می آید؟
همانطور که از نام آن پیداست، پودر ماهی بعد از تولید شکل پودری آرد مانند و گاهی کیک مانند دارد و رنگ آن قهوه ای روشن و گاهی خاکستری تیره است. علت این حالت پودری، فرآیند خشک کردن نهایی آن پس از تولید است. اگر در فرآیند تولید آن از ماهی های چرب (Oily fish) استفاده شده باشد، ابتدا باید بیشتر چربی ماهی از آن استخراج گردد.کاربرد پودر ماهی و موارد استفاده آن کدامند؟
تا بیش از صد سال گذشته، پودر ماهی در ابتدا در انگلستان به عنوان کود استفاده می شد. اما امروزه پودر ماهی به عنوان یک مکمل پروتئینی در خوراک دامی استفاده می شود. در جدیدترین آمار جهانی، ۵۶٪ پودر ماهی در دنیا برای ماهی های پرورشی، شیلات و میگو، حدود ۲۰٪ در پرورش دام، حدود ۱۲٪ در پرورش طیور و پرندگان و ۱۲٪ مابقی نیز در دیگر موارد از جمله کود کشاورزی و درختی استفاده می گردد. در ایران مصرف این محصول در صنعت مرغداری بیشترین مصرف را دارد و حدود ۸ تا ۱۲ درصد از ماده تشکیل دهنده دانه مرغ را در بر می گیرد.آیا پودر ماهی برای تغذیه و پرورش ماهی مناسب است؟
مطالعات آکادمیک دانشگاه فلوریدا نشان می‌دهند که پودر ماهی توسط متخصصان تغذیه یک خوراک پرکیفیت با قابلیت هضم بسیار آسان است که به وعده های غذایی بیشتر دام‌ها و به ویژه ماهی و میگو اضافه می شود. پودر ماهی شامل بسته های بزرگی از انرژی در واحد وزن است و منبع فوق العاده ای از پروتئین، چربی‌های لیپید، مواد معدنی و ویتامین‌ها به شمار می‌رود. با این حال میزان کربوهیدرات آن بسیار پایین است. ترکیب متعادلی از آمینواسیدها در پودر ماهی میزان کارآمدی غذایی آن برای رشد، خوشبویی، هضم آسان و جذب بهتر را بالاتر می برد. هم چنین هزینه های تغذیه ای را نسبت به رشد سریعی که فراهم می کند، کاهش می دهد.کاربرد پودر ماهی به عنوان کود کشاورزی چیست؟
پودر ماهی قدیمی ترین کود ارگانیک تاریخ بشریت است. پودر ماهی را می توان به عنوان کود تمام ارگانیک کشاورزی هم به کار برد. این کود به توسعه نیرومند ریشه گیاه و رشد سریع گیاهان خوراکی یا سبزیجات، گل های تزیینی و دیگر انواع گیاهان، درختان و بوته ها کمک می کند. بایستی توجه داشت پودر ماهی مورد استفاده به عنوان کود، حتما دارای ۶۰٪ پروتئین باشد تا بهترین گزینه برای شبیه سازی زندگی میکروبی داخل خاک را ارائه دهد. هم چنین پودر ماهی که به عنوان کود کشاورزی به کار می رود، بهترین منبع نیتروژن ارگانیک هم هست.مزایای کود حاصل از پودر ماهی نسبت به دیگر کودها چیست؟
همانطور که گفته شد، پودرماهی به عنوان قدیمی ترین کود ارگانیک تاریخ، همچنان بهترین کود هم هست. انسان‌ها از زمان های خیلی قدیم پودر ماهی را به عنوان کود استفاده می کرده اند. کاملا طبیعی است و هیچ خطری برای موجودات زنده ندارد. ارگانیک بودن آن مزیت بزرگی نسبت به تمام کودهای شیمیایی خطرناک محسوب می شود. پودر ماهی به عنوان کود، دارای مقادیر زیادی از ماکرومکمل ها و میکرمکمل های غذایی است. تمام آمینو اسیدها را دارد و در مقادیر ویتامین، از جمله کل گروه ویتامین های B، غنی است.چرا کود طبیعی و ارگانیک برای گیاهان بهتر است؟
طبق گزارش موسسه باغبانی آمریکا در سال ۲۰۰۵، بیشتر مصرف کننده های کود از محصولات شیمیایی و آفت کش ها استفاده می کنند. یک خانه دار به طور متوسط برای گیاهانش ۱۰ برابر بیشتر از یک کشاورزی در واحد مساحت، از کودهای شیمیایی استفاده می کند. کودهای شیمیایی تماما از منابع غیرقابل بازیافت و جایگزنی و محصولات پتروشیمی ساخته می شوند. این مواد شیمیایی در نهایت منجر به فرسایش خاک و آلودگی آب و محیط زیست ما می شوند. با تغییر رویکرد به استفاده از کودهای ارگانیک، محصولات تماما طبیعی مانند پودر ماهی در باغچه و گلخانه شما استفاده می شوند که بسیار برای استفاده آسان و اقتصادی هستند. این محصولات ارگانیک با خاک و گیاهان شما تعامل بهتری دارند تا باغچه و گلخانه شما طبیعی و سالم رشد کنند. در بلندمدت، شما خاکی سالم خواهید داشت که هزینه های مربوط به نگه داری شیمیایی آن را نیز کم می کند. نه تنها باغبانی ارگانیک هزینه های شما را کاهش می دهد، بلکه منجر به محیط زیستی تمیز و آب و هوایی تمیزتر خواهد شد.حجم صنعت پودر ماهی در جهان به چه میزان است؟
صنعت پودر ماهی و روغن ماهی یکی از معدود صنایع عظیم مربوط به حیوانات است که تا به امروز باقی مانده‌اند. بیشتر ماهی‌هایی که تبدیل به پودر و روغن می‌شوند، در دریاها صید می‌گردند. در سراسر جهان میلیون‌ها تن پودر ماهی تولید می‌شود. برخلاف تصور عموم، میزان زیادی از آن در مراکز پرورشی پایدار، مدیریت شده و نظارت شونده ماهی تولید می‌شوند و این امر خطر صید بیش از حد ماهی را کاهش داده‌است. عرضه پودر ماهی در حال حاضر در جهان نزدیک به ۶ تا ۶.۵ میلیون تن در سال است.قیمت جهانی پودر ماهی
هزینه تولید پودر ماهی با استانداردی شامل ۶۵٪ پروتئین از سال ۲۰۰۰ میلادی تاکنون از ۳۸۵ دلار تا نزدیک به ۶۰۰ دلار برای یک تن پودر ماهی در حال نوسان بوده است. این قیمت چیزی حدود ۲ تا ۳ برابر قیمت پودر سویا است. با افزایش تقاضا برای خرید ماهی، به این دلیل که مردم در کشورهای توسعه یافته در حال تغییر عادت های غذایی از گوشت قرمز به سمت دیگر منابع پروتئینی هستند، تقاضا برای خرید ماهی پرورشی نیز بشدت افزایش یافته است. این افزایش تقاضا منجر به نیاز به فروش پودر ماهی بیشتر شده است اگرچه، تولیدکننده ها ظرفیت محدودی داشته اند و افزایش عرضه متناسب نبوده است. این عدم تعادل در نهایت منجر به نوسان قیمت پودر ماهی و در بیشتر موارد افزایش قیمت پودر ماهی شده است.در تولید پودر ماهی از چه ماهی ها و آبزیانی استفاده می شود؟
پودر ماهی را می توان تقریبا از هر نوع غذای دریایی تولید کرد. اما عموما پودر ماهی در دنیا از آبزیان غیر مصرفی برای انسان تولید می شود؛ ماهی های دریایی ریزی که درصد زیادی از استخوان و روغن ماهی دارند و مناسب مصرف انسان نیستند. ماهی هایی که صرفا برای تولید پودر ماهی شکار می شوند منحصرا «ماهی صنعتی» نامیده می شوند. دیگر منابع تامین پودر ماهی نیز همانطور که گفته شد، شکارهای جانبی همراه با ماهی های مصرفی هستند و یا فرآورده های جانبی و فرعی (ضایعات ماهی) حاصل فرآوری بیشتر غذاهای دریایی مورد مصرفی انسان هستند. اصلی ترین منابع تامین ماهی برای تولید پودر ماهی در هر کشور عبارتند از:ایران: ماهی متو یا متوتا، کیلکا، میگو، ساردین و ضایعات ماهی
شیلی: ماهی متو پرویی، زبردم اسبی
دانمارک: نرم باله، مار ماهی، ماهی خمسی
اتحادیه اروپا: نرم باله، خردماهی، مار ماهی و ماهی خال‌خالی
ایسلند و نروژ: خردماهی، شاه ماهی و نرم باله آبی
ژاپن: انواع ساردین، منقارماهی های ناوی
پرو: ماهی متو پرویی
آفریقای جنوبی: پیلچارد ساردین
چین و تایلند: انواع گونه های ابزی
آمریکا: کود ماهی و زغال ماهی
به طور متوسط ۴ تا ۵ تن ماهی از انواع بالا مورد نیاز است تا یک تن پودر ماهی تولید گردد. هر سال حدود شش میلیون تن ماهی در سراسر دنیا منحصرا برای تولید پودر ماهی پرورش داده می شوند.
فرآیند تولید پودر ماهی به چه شکل است؟
پودر ماهی طی فرآیند های پختن، فشرده سازی، خشک کردن و سنگ زنی تولید می شود تا ماهی یا ضایعات آن تبدیل به محصولی جامد شود. بیشتر آب و چربی یا تمام چربی آن جداسازی می شود. چهار تا پنج تن ماهی برای تولید صنعتی یک تن پودر ماهی خشک شده مورد نیاز است. از میان انواع روش های تولید پودر ماهی از ماهی خام، آسان ترین روش خشک کردن ماهی مقابل نور خورشید قبل از فشرده سازی و سنگ زنی آن است. این روش هم چنان در بیشتر مناطق جهان که واحدهای صنعتی خشک کردن ندارند، مورد استفاده قرار می گیرد. اگرچه محصول نهایی این روش در نهایت، نسبت به نمونه های صنعتی در میزان پروتئین حرفی برای گفتن ندارد و دارای کیفیت پایینی است.مراحل تولید صنعتی پودر ماهی
پختن: ماهی ها از طریق یک نوار نقاله پیچ در ورودی آن، درون یک کوره استوانه ای شکل با پوشش بخار آب قرار می گیرند. این مرحله در آماده سازی پودر ماهی برای مراحل بعدی آن بسیار حیاتی است. چون پخت ناقص منجر به این می شود که مایع درون ماهی به طور کامل خارج نشود و پخت بیش از حد آن منجر به زیادی نرم شدن ماده برای تحت فشار قرار گرفتن می گردد. لازم به ذکر است که در این مرحله هیچگونه خشک کردنی رخ نمی دهد. فشرده سازی: ماهی پخته شده درون یک تیوب سوراخ سوراخ قرار می گیرد که بخشی از مایع درون آن از طریق سوراخ ها بیرون میریزد و خروجی آن کیکی فشرده است. محتوای آبی آن از ۷۰ تا ۵۰ درصد و چربی آن تا ۴ درصد کاهش می یابد. خشک کردن: کیک فشرده با غلتیدن درون یک محفظه گرم شده خشک می شود. کمتر از حد خشک کردن پودر ماهی می تواند منجر به رشد کپک ها و باکتری ها درون آن شود و بیشتر از حد خشک کردن پودر ماهی می تواند موجب سوزاندن یا کاهش ارزش غذایی پودر ماهی شود. دو روش جایگزین برای این مرحله خشک کردن عبارت است از:مستقیم: هوای بسیار داغ در دمایی ۵۰۰ درجه سلسیوس از میان ماده پودر ماهی می گذرد. در حالی که به سرعت درون یک محفظه استوانه ای غلت میخورد. اگر سرعت آن زیاد باشد، تخریب ناشی از گرما احتمال زیادی دارد. پس این روش باید به خوبی کنترل شود. غیر مستقیم: ماده پودر ماهی درون یک استوانه دارای دیسک های حرارت دار از طریق گرمای بخار آب می چرخد و غلت میخورد. سنگ زنی: پودر ماهی خشک شده آسیاب و سنگ زنی می شود تا هرگونه تکه و توده درشت یا قطعه استخوان مانده از آن جدا شود.
ترکیبات غذایی درون پودر ماهی چیستند؟
هر رژیم کاملی بایستی شامل مقداری پروتئین باشد اما ارزش غذایی پروتئین کاملا و به طور مستقیم به ترکیب آمینواسیدهای موجود در آن و قدرت هضم شوندگی شان دارد. پودر ماهی پرکیفیت معمولا بین ۶۰ تا ۷۲ درصد پروتئین خام در واحد وزن دارد. رژیم های معمول برای ماهی ها می توانند بین ۳۲ تا ۴۵ درصد پروتئین در واحد وزن هم داشته باشند. پودر ماهی دارای سطح بالايی از اسيدهای آمينه اصلی شامل ليسين، متيونين و سيستئين است که هضم شوندگی (بالاتر از ۹۵ درصد و کاملا بیشتر از پروتئین های گیاهی) و ارزش غذايی زیادی برای دام و طیور و ماهی ها دارند. ترکیبات معدنی پودر ماهی به طور عمده شامل کلسیم و فسفر است و انرژی شیمیایی پودر ماهی بسته به چربی موجود در آن متغیر است. بنابراین پودر ماهی بر اساس مقدار پروتئين، چربی و رطوبت مانده در آن، به درجات کیفی مختلف تقسيم می شود. هر چه مقدار پروتئين زيادتر و ميزان چربی، رطوبت، خاكستر ناشی از سوختن آن كمتر باشد، پودر حاصله با کیفیت تر است.پودر ماهی غنی ترین منبع تامین پروتئین
به منظور تامین پروتئین مورد نیاز بدن دام و طیور از منابع مختلف حیوانی و گیاهی استفاده می گردد. در این بین پودر ماهی به عنوان غنی ترین منبع جایگاه ویژه ای دارد. یکی از منابع غنی پروتئین حیوانی است که مقادیر قابل توجهی متیونین، لیزین، کلسیم و فسفر قابل استفاده دارد. مقدار پروتئین آن بین ۵۰ تا ۶۰ است و انرژی آن بسته به چربی موجود در آن متغیر می باشد.خصوصیات و ویژگی های پودر ماهی
پودر ماهی بر اساس نوع ماهی مورد استفاده در تهیه آن و روش فرآوری رنگی متغیر میان خاکستری و قهوه ای روشن تا تیره دارد. معمولا در تهیه پودر ماهی ایرانی، پودر ضایعات کشتارگاه دام و طیور و انواع ناخالصی های دیگر به آن می افزایند. به همین دلیل باید در تهیه و خرید پودر ماهی به مقدار کل ازت آزاد یا TVN آن به عنوان یکی از شاخصه های فساد پذیری توجه کرد و به وسیله انجام آزمایش از میزان یاد شده اطمینان حاصل کرد.پودر ماهی باکیفیت
گفته می شود بهتر است میزان کل ازت آزاد منابع پروتئین حیوانی از ۱۳۰ میلی گرم در ۱۰۰ گرم کمتر باشد. پودر ماهی باید از نظر کشت قارچی، شمارش کلی میکروب ها و عدم آلودگی به سالمونلا نیز آزمایش شود تا موجب بروز مشکلات بهداشتی در جیره نگردد.محدودیت های استفاده از پودر ماهی
یکی از مشکلات استفاده از پودر ماهی در جیره طیور فرسایش سنگدان و ایجاد جراحت در آن است. این پدیه مربوط به فعالیت زیاد تیامیناز در پودر ماهی هایی است که حرارت کافی ندیده اند. علاوه بر آن، هیستامین موجود در پودر ماهی محرک تولید اسید در پیش معده می باشد و این امر نیز سبب بروز جراحت در سنگدان می شود. گیزروسین هم ترکیبی شبیه هیستامین است که در پودر ماهی وجود دارد و با تحریک ترشح اسید معده منجر به ایجاد جراحت سنگدان می گردد. شایان ذکر است بخش عمده تاثیرات منفی یاد شده در اثر پخت و روش استخراج روغن کاهش یافته یا از بین می رود. همچنین به علت وجود تری متیل آمین در پودر ماهی و روغن ماهی و ناتوانی پرندگان در تجزیه این ماده طعم و بوی ناخوشایندی در تخم مرغ و گوشت طیوری که به مقدار زیاد از پودر ماهی تغذیه کرده باشند دیده می شود.مزایای استفاده از پودر ماهی
پودر ماهی ترکیب اسید آمینه ای مناسبی برای دام و طیور دارد و میزان پروتئین غیر قابل تجزیه یا پروتئین عبوری از شکمبه نیز بالاست. علیرغم خطرات و محدودیت هایی که پودر ماهی فراوری نشده دارد، چون منبع غنی انرژی، پروتئین، اسید های آمینه، کلسیم و فسفر است، استفاده از آن در جیره دام و طیور، البته با لحاظ کردن محدودیت مصرف آن به بهبود کیفی جیره کمک می نماید. عنوان تجاری این محصول در ایران همان پودر ماهی است. اما در دنیا این محصول را با نام fish meal می‌شناسند که تقریبا در تمامی دنیا با این عنوان مبادله می‌شود. این محصول را می‌توان از هر نوع غذای دریایی مانند ماهی و میگو تهیه کرد ولی عموما از ماهی‌های ریز دریا که دارای استخوان و روغن بالایی هستند به دست می‌آیند. از جمله این ماهی‌ها ماهی ساردین و ماهی متو را می‌توان نام برد. دو نوع از این محصول در شرکت فرآوری ماهی خشک موجود است:پودر ماهی خشک: این نوع پودر پس از خشک شدن ارگانیک ماهی به دو روش خشک کردن ماهی به روش زمینی و خشک کردن ماهی به روش هوایی به دست می‌آید.
پودر ماهی تر: پس از پختن انواع ماهی یا یک نمونه ماهی خاص، خشک کردن و آسیاب کردن ماهی کامل و یا ضایعات ماهی بدست می‌آید. برای تولید یک تن از آن تقریبا ۴ تا ۵ تن ماهی کامل مورد نیاز است.
این محصول دارای میزان بالایی انرژی در واحد وزن است و منبع عالی پروتئین‌ها، چربی‌ها، مواد معدنی ( نظیر کلسیم، مس، آهن، فسفر )، و ویتامین ( نظیر B12 و B2 ، کولین، نیاسین، اسید پانتوتیک و ریبوفلاوین ) است و مقدار بسیار اندکی کربوهیدرات نیز در آن وجود دارد.
پودر ماهی خشک به عنوان منبع پروتئین وارد غذای دام می‌شود. حیوانات بیشتر از آنکه نیازمند خود پروتئین‌ها باشند به آمینو آسیدها نیاز دارند. پودر ماهی خشک دارای سطح بالایی از اسیدهای آمینه اصلی نظیر لیسئین، متیونین و سیستئین با محتوا و قابلیت هضم و ارزش غذایی بالا برای دام و طیور و آبزیان است.
در حالی که در تولیدات دانه‌ای، که غذای اکثر حیوانات است، اسیدهای آمینه ی ذکر شده کمتر یافت می‌شود و پروتئین‌های گیاهی حتی زمانی که کاملا فراوری می‌شوند، قابلیت هضم پذیری مناسبی ندارند.
بنابراین درصد بکار گیری آنها در جیره‌ی غذایی به علت محدود کردن رشد حیوانات کمتر توصیه می‌شود.
به طور کلی ارزش هضم پذیری این محصول بالاتر از ۹۵ درصد است در حالی که ارزش هضم پذیری پروتئین‌های گیاهی، وابسته به نوع گیاه بین ۷۷ تا ۹۶ درصد است.
پودر ماهی بر اساس مقدار پروتئین، چربی، رطوبت، خاکستر و ازت آزاد آن به درجات مختلفی از نظر کیفی تقسیم می‌شود. هر چه مقدار پروتئین زیادتر و میزان چربی، رطوبت، خاکستر و ازت آزاد آن کمتر باشد، پودر حاصله مطلوب‌تر است.
